Ooit een initiatief …… nu een Rijksmonument
Het eerste initiatief om in Zuid-Limburg een Botanische Tuin aan te leggen, dateert al uit de midden jaren dertig. Het plan van de toenmalige Zuidlimburgse Tuinbouwvereniging Heerlen (de huidige KMTP) voor realisatie op de Molenberg in Heerlen, werden echter door het Heerlense college afgewezen. Na contacten met het Fonds voor Sociale Instellingen (FSI) van de Staatsmijnen en de belangeloze medewerking van de parochie in de Kerkraadse wijk Terwinselen kreeg het plan realiteitswaarde.
In 1938 kreeg de tuin- en landschapsarchitect John Bergmans opdracht van de Staatsmijnen voor het ontwerp van de Tuin. Rond een kledingbedrijf is een rotsmuurtuin ontworpen, die door middel van een verbindingspad om de begraafplaats heen leidde naar het tweede ontwerp: de Engelse landschapstuin. In deze landschapstuin werden door Bergmans ook een vijver en een vaste plantenborder opgenomen. In zijn beplantingsschema’s hield Bergmans rekening voor de opbouw van een rijk, botanisch plantenassortiment.
In 1945 ontwierp Bergmans de kinder-speelplaats en nadat in 1950 door de parochie een stuk grond werd afgestaan, werden beide gedeelten geheel in het ontwerp van de landschapstuin opgenomen. Het in 1950 geschonken paviljoen (ontwerp van Woningbeheer der Staatsmijnen), door Bergmans oorspronkelijk gepland bezijden de hoofdpoort, werd op verzoek in 1952 geplaatst bij het kruispunt St. Hubertuslaan/Singelweg (het paviljoen is ook nu nog in de Tuin in gebruik: het huidige “theehuisje”).
In 1962 werd de rotsmuurtuin afgebroken vanwege de mogelijke uitbreiding van het kledingbedrijf (Macintosh) en verplaatst naar de oostzijde van de vijver.
Met de naderende sluiting van de kolenmijnen in de zestiger jaren, werden alle “bedrijfsvreemde bezittingen” door de Staatsmijnen afgestoten. Na jaren van verpaupering is de Tuin, op initiatief van het Natuurhistorisch Museum en met aanbevelingen van de universiteiten van Utrecht, Wageningen en Nijmegen, in 1972 overgedragen aan de gemeente Kerkrade. Op 11 oktober 1973 werd het beheer overgedragen aan de Stichting Botanische Tuin Kerkrade.
De Tuin is sedert 1998 een Provinciaal Monument en sinds november 2000 een Rijksmonument, vanwege de cultuurhistorische waarde als bijzondere uitdrukking van een culturele en sociaal-economische ontwikkeling. Architectuurhistorische waarden ontleent de Tuin aan het bijzondere belang voor de geschiedenis van de tuinarchitectuur: als voorbeeld van het oeuvre van tuinarchitect John Bergmans; wegens de esthetische kwaliteiten van het ontwerp en de grote variëteit aan plantenassortimenten.
